
970
Ғабдулла Тоқай
Өмір жылдары: (1886 – 1913 жж.)
Халық ақыны, публицист, аудармашы, әдебиеттанушы және қоғам қайраткері. Ол Қазақстанда поэзия мектебінің негізін қалаушы болды. Қазақстан Ғабдулла Тоқайдың ақындық отаны болып саналады. Оралда ол балалық және жастық шақтарын өткізді, медресені бітірді, алғашқы өлеңдерін жазды, ақын ретінде қалыптасты, баспаханада жұмыс істеді, газеттер шығарды.
Оның өмір жолы әлемдік әдебиет тарихындағы ең драмалық кезеңдердің бірі. Өмірінің жиырма жеті жылында - 1886 жылдың көктемінен бастап 1913 жылдың көктеміне дейін, ол өзінің әнін ешқашан тоқтамайтындай етіп ән айту деңгейіне жетті. Тоқай шығармашылығы - татар классикалық әдебиетіне жеткен идеялық және көркемдік биіктердің жоғары мысалы.
Ғабдулла Тоқайдың өмірбаяны ақынның ерте қайтыс болуына қарамастан КСРО-дағы түркітілдес жазушыларға үлкен әсер етті. Қысқа өмірінің жартысын өткізген Оралда өмір сүрген жылдары Тоқайдың лирикалық таланты жарқырай көрінді. «Пара лошадей» өлеңінде Тоқай Орал туралы былай деп жазды:
"Край родной, не будь в обиде, край любимый...
О прощай, родимый город..."
Ол ұлы лирик және нағыз халық әншісі ретінде танылды.
Тұлға туралы қазіргі замандастардың естеліктері, зерттеушілердің, оқушылардың, ұрпақтардың пікірлері
Оның басылымдары іс жүзінде қазақ мерзімді баспасөзі - «Қазақ» газеті және «Айқап» журналының бастаушылары болды.
Ол қазіргі татар тілі мен әдебиетінің негізін қалаушы ретінде халық зердесінде қалды. Оның еңбегі революцияға дейінгі Ресей мен Кеңес Одағының түркітілдес ақындарына үлкен ықпалын тигізді. Ғабдулла Тоқай татар мәдениетін қалыптастырудағы пір тұтатын тұлға атанды.
Өміріндегі Қазақстанмен, қазақ халқымен байланысты бірегей оқиғалары
Оралда газет-журналдар шығаруға белсенді қатысушы: 1905 жылдың қарашасынан бастап «Фикер» («Мысль») прогрессивті газеті, 1906 жылдың қаңтарынан — ай сайынғы әдеби-саяси «Эль-джадид» («Новый век») журналы, сол жылдың маусымынан — «Уклар» («Стрелы») сатиралық журналы. Олардың барлығы «Уралец» газетінің баспаханасында басылып, онда Тоқай кітап теруші және корректор болып жұмыс істеді.
Оның алдында белсенді шығармашылық қызмет үшін кең алаң ашылды. Жоғарыда аталған газеттер мен журналдардың кез-келген шығарылымында Тоқайдың өлеңдері, мақалалары, фельетондары, памфлеттері мен пародиялары басылып шығарылды.
Тоқай дәстүрінің жалғасы, оның көркемдік мұрасы - ақын шығармаларында, олар жыл сайын үлкен басылымдарда жарияланады және халық оны жақсы қабылдайды. 1917 жылдан кейін Тоқайдың шығармалары қазақ және орыс тілдерінде, Кеңес Одағы халықтарының барлық дерлік тілдеріне аударылды. Кітаптардың жалпы таралымы екі миллионнан астам дананы құрады. Оның өлеңдері ағылшын, неміс, француз, түрік, араб, венгр тілдерінде айтылады.
1907 жылдан бастап осы уақытқа дейін Тоқайдың өмірі мен шығармашылығы туралы 50-ге жуық кітап, 600-ден астам мақалалар мен естеліктер жарияланды, романдар мен әңгімелер, пьесалар мен жүздеген өлеңдер жазылды. Соңғы жылдары ғана И. Нуруллиннің «Ғабдулла Тоқай» кітабы, И. Юзеевтің «Тоқай» поэтикалық трагедиясы, Р. Исмұратовтың «Саз мой нежный и печальный...» драмалық хикаясы жарық көрді.
Ақынның образы басқа өнер нысандарының шығармашылық шабытының қайнар көзі болды. Тоқай шығармаларына жүзден астам музыкалық шығармалар жазылды.
Поэзия
«О свободе», 1905 г.
«Паразитам», «Государственная дума», 1906 г.
«Что рассказывают шакирды…», «Не уйдём!», поэма «Шурале», 1907 г.
«Жизнь», «Националисты», «Ишан», поэма «Сенной базар, или Новый Кисекбаш», баллада «Водяная», 1908 г.
«Родной язык», 1909 г.
«Осенние ветры», «Гнет», «Дача», 1911 г.
«Чего же не хватает сельскому люду?», «Татарская молодежь», 1912 г.
«Надежды народа…», 1913 г.
Әдеби сын
«Наши стихотворения», «Критика — нужная вещь», 1907 г.
«Первое моё дело после пробуждения», 1913 г.
Нуруллин И. З. Тукай (Жизнь замечательных людей).
Мирсай Гариф. Вечная любовь.
Тукай Габдулла // Большая российская энциклопедия / гл. ред. Ю. С. Осипов. - М: Большая российская энциклопедия, 2004-2017.
Сафуанов С. Г. Тукай Габдулла Мухамедгарифович // Башкирская энциклопедия / гл.ред. М.А.Ильгамов. — Уфа: ГАУН «Башкирская энциклопедия», 2015-2019.
Халит Г. История татарской литературы Нового времени (XIX- начало XX в). - Казань: Фикер, 2003. - 472 с.
ЮНЕСКО-ның шешімімен 1986 жылы ақынның 100 жылдығына орай, Ғабдулла Тоқай жылы болып жарияланды және әлемнің барлық елдерінде аталып өтті.
Татарстан Республикасында Тоқай шығармашылығын кеңінен насихаттау, оның есімін мәңгі сақтау мақсатында көптеген өзге де іс-шаралар өткізілді. Оның ішінде: Ғабдулла Тоқай атындағы Татарстан Мемлекеттік сыйлығының ең маңызды әдебиет пен өнер туындылары үшін жыл сайынғы сыйлығы, Тоқайдың туған күніне орай жыл сайынғы мерейтойлық мерекелер, Қырлай қаласында Мемориалдық кешен салу, Қазан қаласындағы мүсін ескерткіштері, Татар мемлекеттік филармониясының, кинотеатрлардың, ауылдардың атына және Қазан, республиканың басқа қалалары мен Татарстан өңірлеріндегі көшелерге есімі берілді.