Н.Г. Жиганов 1911 жылы 15 қаңтарда Орал қаласында дүниеге келген. Сол жылдары қаладағы татар диаспорасы елеулі болды және облыстың мәдени-экономикалық өмірінде айтарлықтай рөл атқарды. Әкесі қарапайым жұмысшы еді және ерте қайтыс болған. Бес бала жетім қалады. Көп ұзамай анасы да өмірден озады. Сондықтан балаларды өздері революцияға дейін өмір сүрген алыс туыстары тәрбиеге алды.

Қазан төңкерісінен кейін жас Назиб балалар үйіне берілді (бірінші көрнекті Орал Пионер коммунасы), онда ол кәмелетке толғанға дейін болды. Балалар үйінде күйсандық пайда болған кезде, ол өзі мұғалімдердің көмегінсіз онда ойнап үйреніп алды. Оның алғашқы ұстазы Санкт-Петербург консерваториясының түлегі Светчина болды (тегі оның естеліктеріне сәйкес берілген). Жиганов балалар үйінің тәрбиеленушілері арасында импровизацияға, содан кейін үнсіз фильмдерді музыкалық түрде суреттеу қабілетімен ерекшеленді. 12 жасында Назиб коммунада жұмыс істейтін көптеген үйірмелерге белсенді қатысып, өзін жақсы ұйымдастырушы ретінде көрсетті. Ол пионер отряды кеңесінің төрағасы болып сайланды, қабырға газетінің редакторы болды, коммунада ұйымдастырылған қойылымдар мен билерді музыкамен әрлендірді. Оның қажырлы қайраты бәріне жеткілікті болды.

Балалар үйінен шыққан кезде Назиб музыкамен шындап айналысуға шешім қабылдады. Бұл шешімі он жеті жасар баланы Қазанға алып келді, онда 1928 жылы Шығыс өнер техникумына оқуға түсті (бүгінде музыкалық училище). 1931 жылы композитор А.С. Ключаревтің кеңесі бойынша Назиб Жиганов Мәскеуге барып, облыстық музыкалық техникумға (қазіргі П.И. Чайковский атындағы Мәскеу мемлекеттік консерваториясы жанындағы Академиялық музыкалық училище) оқуға түсіп, оны 1935 жылы бітіріп, консерваторияның үшінші курсына барып, Г.И. Литинскийдің композиция класында оқыды.

1937 жылы Татар АССР мемлекеттік филармониясының ашылуы кезінде оның алғашқы симфониясы, осы жанрдағы алғашқы татар шығармасы орындалды. 1938 жылы консерваторияны бітіріп, қазанға оралды. 1943 жылы Татар опера және балет театрының (қазіргі М. Жалил атындағы) көркемдік жетекшісі болып тағайындалды, оның ашылуында 1939 жылы композитордың дипломдық шығармасы — «Қашқын» операсы орындалды.

1944 жылы Татар АКСР Министрлер Кеңесіне қазанда консерватория құру туралы ұсыныс жасады. Сөйтіп КСРО Халық Комиссарлар Кеңесінің 1945 жылғы 13 сәуірдегі өкімімен Қазан Мемлекеттік консерваториясы құрылды. 1945 жылдың маусымында оның директоры болып тағайындалды (оркестрге сабақ берді, 1953 жылдан бастап – профессор). Консерваторияны өмірінің соңына дейін 40 жылдан астам уақыт бойы ректор ретінде басқарды.

1939 жылдан 1977 жылға дейін Татар АССР Композиторлар одағын басқарды. КСРО Композиторлар одағының бірінші съезінің делегаты (1948), онда оның Басқарма мүшесі болып сайланды. 1957 жылы екінші съезде Басқарма хатшысы болды. Бұл қызметті 1962 жылдан 1988 жылға дейін тұрақты атқарды. 1960 жылы РСФСР Композиторлар одағының басқарма мүшесі болып сайланды. 1952 жылдан бастап Бейбітшілік үшін республикалық күрес комитетінің құрамына кірді, 1958 жылдан бастап Г. Тоқай атындағы Татар АКСР мемлекеттік сыйлықтар комитетінің мүшесі. 1961 жылдан 1988 жылға дейін КСРО Министрлер Кеңесі жанындағы Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитеттің мүшесі. Татар АКСР 8-9-шы шақырылымының Жоғарғы Кеңесінің, РСФСР Жоғарғы Кеңесінің 2-4-ші шақырылымының, КСРО Жоғарғы Кеңесінің 7-ші шақырылымының депутаты (1966-1970).

Н.Г. Жиганов – кәсіби татар музыкалық өнерінің негізін қалаушылардың бірі, талантты кеңес композиторы, татар музыкалық мәдениетінің ірі өкілі. Оның жұмысы татар халқының поэтикалық және музыкалық фольклорымен, қазіргі заманның идеяларымен, рухани жүйеге терең қызығушылықпен, кеңестік адамның адамгершілік мұраттарымен тығыз байланысты. Композитор халықтық-ұлттық дәстүрлерді орыс музыкасының дәстүрлерімен, ең алдымен Чайковский, Мусоргский, Римский-Корсаковпен жемісті үйлестіреді. Қазіргі заманғы құралдармен әртүрлі дамыған татар халық әні Жигановтың музыкасына еніп, оған поэзия, романтикалық пафос береді.

Н.Г. Жигановтың шығармашылығындағы орталық орынды опера алады; бұл жанрда ол ортақ тақырыпты – халықтың бостандық пен бақыт үшін күресі тақырыбын дәйекті түрде бейнелейтін сегіз шығарма жазды.

Ол 8 опера, 3 балет, көптеген симфониялар мен камералық шығармалардың авторы. Оның шығармаларында ұлттық нақыш пен орыс және еуропалық музыкалық мұраның дәстүрлері үйлесім тапқан. Оның шығармашылық мұрасының ең жақсы беттері өмірді растайтын оптимизммен, музыкалық тілдің халықтық жарқын интонациялық сипатымен еніп, татар музыкалық классикасының қазынасынан лайықты орын алды.

Татарстан музыкалық мәдениетінің барлық дерлік жұмыс істейтін мекемелері мен ұйымдары (Қазан консерваториясы (қазіргі академия), М. Жалил атындағы татар академиялық мемлекеттік опера және балет театры, Татарстанның мемлекеттік симфониялық оркестрі, Республика Композиторлар одағы, орта арнайы музыка мектебі (қазіргі консерватория жанындағы лицей) оның тікелей қатысуымен құрылды. Кеңестік музыкалық шығармашылықтың өзекті мәселелері бойынша мақалалардың авторы.

Н.Г. Жигановтың 60 жылдық мерейтойына арналған мақалалардың бірі «Қазақ музыканттарының досы» деп аталған. Онда есте қаларлық мына жолдары бар: «... Біз, Қазақстан музыканттары, өзіміздің жақын досымыз – Назиб Жиганов туралы ойласақ, көзалдымызда тағдырында біздің республикамызда маңызды рөл атқарған, сирек кездесетін дарынды адамның бейнесі тұрады. Сондай-ақ атақты композитор Куддус Кужамьяровтың пікірінше, «Жиганов шығармашылығының ықпалымен қазақстандық композиторлардың музыкасына әскери тақырып енді».

Академик Сәтбаевтың Назиб Гаязовичтің шығармашылығы туралы айтуынша: «Жигановтың операсында интернационализм, халықтар достығы тақырыбы айқын естіледі, ол жай ғана туындап қана қоймай, керісінше ұлттық музыкалық тіл арқылы ашылған».

Жиганов қазақ композиторы Мұқан Төлебаевпен, халық әртісі Күләш Байсейітовамен дос болды. «Егер әрбір композитор, музыкатанушы өзінің қазақ халқын Ахмет Жұбановтай жақсы көріп және оны мақтан тұтатын болса, онда бұл Кеңес Одағы халықтарының көп ұлтты музыкалық мәдениетін дамытуға қосқан зор үлесі болар еді» деп Жұбановтың дарынына тәнті болды. Оның пікірінше, «дарынды ғалым А. Жұбановтың есімінсіз қазақ халқының мәдениетін елестету қиын», «.. ол-ерік-жігері күшті адам... өз халқы үшін еңбек ете білді, халқын жақсы көрді. Оның таланты өте жан-жақты болды...».

Назиб Гаязович Жиганов өмір бойы туған Орал туралы, Қазақстан жері туралы ең жылы сезімдерді сақтап келді. Оның Қазан қаласындағы музей-пәтерінде өзге де бірегей жәдігерлердің арасында қазақ домбырасы сақтаулы – досы Құддыс Қожамияровтың 1981 жылы 15 қаңтарда атап өтілген 70 жылдыққа берген сыйы.

Н.Г. Жиганов кәсіби музыканы жоғары деңгейге көтеріп, түркі халықтарының мәдениетіне ерекше үлес қосты. Оның шығармашылық ұстанымдарының бірі «халық өнері оқшау дамымауы керек, басқа халықтардың мәдениеттерімен белсенді өзара әрекеттесетін өнер ғана өміршең». Сондықтан композитор халықтар арасындағы кең қарым-қатынасты жақт

ады.

КСРО Халық әртісі, Социалистік Еңбек Ері, екінші дәрежелі екі Сталиндік сыйлықтың лауреаты, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, екі Ленин, Еңбек Қызыл Ту, екі «Құрмет Белгісі» ордендерімен және медальдармен марапатталған.

1. Кужамьяров К. Друг казахских музыкантов // Советская музыка. 1971, №1, с. 60.

2. Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. - Алматы, 2002. – С.285.

3. Галиева А., Он мечтал оказаться в Уральске // Приуралье. – 2009. – 29 января. – (№11). – С.8.

4. Назиб Жиганов. Статьи. Воспоминания. Документы. Т.1. Казань, 2004, с. 76–77.

5. Жиганов Назиб Гаязович //Музыкальная энциклопедия. - Москва: Советская энциклопедия, 1974. – 395 с.

6. Омарова А. Патриарх татарской оперы к юбилею Н. Г. Жиганова. http://mysl.kazgazeta.kz/news/30

Композитордың туған қаласы Оралда оны ұмытпайды. Жигановтың мерейтойы күндері концерттер мен музыкалық фестивальдер өткізу дәстүрге айналған.

2016 жылы Ғарифолла Құрманғалиев атындағы Батыс Қазақстан облыстық филармонияның Татарстан астанасы Қазандағы Мемлекеттік үлкен концерт залында Назиб Гаязович Жигановтың 150 жылдық мерейтойына арналған Даулеткерей атындағы Қазақ халық аспаптары оркестрінің концерті өтті.

2016 жылдың 14 қазанында Орал қаласынан келген делегация композитордың 105 жылдығына және оның мемориалдық мұражайының 25 жылдығына арналған «III Жиганов оқулары» атты Бүкілресейлік ғылыми-практикалық конференцияға қатысты.