
3334
Сокольский Дмитрий Владимирович
Өмір жылдары: (1910 – 1987 жж.)
Сокольский Дмитрий Владимирович – аса көрнекті кеңес химигі, ғылым докторы, профессор, академик, Қазақ КСР Ғылым академиясының вице-президенті. Қазақстанның каталитикалық химия мектебінің негізін қалаушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Социалистік Еңбек Ері.
Д.В. Сокольскийдің ғылыми қызметінің негізгі бағыты – ұнтақ металл катализаторының әлеуетін өлшеудің электрохимиялық әдісін қолдана отырып, сұйық фазадағы реакцияларға қатысты А.А. Баландиннің каталитикалық гидрогенизациясы теориясының дамуы.
Дмитрий Владимирович 1910 жылы 22 наурызда (4 сәуір) қазіргі Иран Ислам Республикасының Энзели қаласында (басқа дереккөздер бойынша – Пехлеви) дүниеге келді.
1934 жылы Мәскеу мемлекеттік университетін (ММУ), ал 1937 жылы аспирантураны бітірген. 1937-1942 жылдары доцент, 1945-1971 жылдары С.М. Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінде кафедра меңгерушісі, проректор қызметін атқарды.
Д.В. Сокольский ғылымға елде химия дами бастағанда және зауыттар салынып жатқан кезде келді. Соғысқа дейінгі және соғыс жылдарында елде кадрлар жетіспеді және ғалымның негізгі міндеті өндіріс пен ауыл шаруашылығына химик мамандарды даярлау болды. Декан және кафедра меңгерушісі ретінде ол жүздеген жоғары білікті мамандарды тәрбиеледі.
1945-48 жылдары Қазақ КСР Ғылым Академиясының Химия институты директорының орынбасары, 1951-1954 жылдары академия Төралқасының ғылыми хатшысы, 1969-1976 жылдары вице-президент болды. 1969-1987 жылдары академияның органикалық катализ және электрохимия институтының директоры.
Негізгі ғылыми еңбектері органикалық қосылыстардың каталитикалық гидро және дегидронизация үдерісінің теориясы мен эксперименттік зерттеулеріне арналған. Ол катализаторлардың белсенділігін, энергияның ұлылығын және реагент молекулаларының катализатор бетімен химиялық байланысының сипатын анықтау әдістерін жасады.
Дарынды ғалым және ғылымды ұйымдастырушы ретінде Д.В. Сокольский Қазақстан Ғылым Академиясын ұйымдастыруға белсенді қатысып, университеттің материалдық-техникалық базасын нығайту үшін көп жұмыс жасады.
Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланды.
Ғылыми мұрасы
Дмитрий Владимирович көптеген ғылыми жұмыстардың авторы. Негізгі еңбектері органикалық қосылыстардың каталитикалық гидро және дегидрогенизация үдерістерін теория мен эксперименттік зерттеуге арналған. Ол катализаторлардың белсенділігін, энергия мөлшерін және реагент молекулаларының катализаторлар бетімен химиялық байланысының сипатын, сондай-ақ жұмыс істейтін катализатор-электродтардың электрохимиялық әлеуетін өлшеу арқылы реакция кезіндегі барлық беттік өзгерістерді дәл анықтау әдістерін жасады. Гидрогенизация катализаторларын оңтайландыру теориясын шығарды. Майларды, қанттарды, ацетилен туындыларын, нитро қосылыстарын, хош иісті заттарды гидрогенизациялаудың жаңа катализаторларын, сондай-ақ ішкі жану қозғалтқыштарының пайдаланылған газын жағу және технологиялық газдарды тазарту катализаторларын жасады.
Осы зерттеулердің нәтижелері «Ерітінділердегі сутектендіру» атты екі кітапта (олардың бірі бірден ағылшын тіліне аударылып, АҚШ-та жоғары бағаға ие болды), сондай-ақ «Ерітінділерде үйлестіру және сутектендіру», «Ерітінділердегі лигандтармен катализ» және т.б. монографияларында бірлескен авторлықта жарияланды.
Д. Сокольскийге бұрынғы Одақта алғаш рет басталған газдарды каталитикалық тазарту жұмыстарына үлкен үлес қосты. Оның басшылығымен ацетиленді гидратациялау, күкіртсутегінің қарапайым молекулаларын тотығу, көміртегі тотығы, Циглер-Натт катализаторларын зерттеу, металдарды коррозиядан қорғау, көмірсутектердің гидрогенолизі, майларды тазарту және шараптарды тазарту үшін саздарды пайдалану, нитроқосылыстарды гидрлеу, қазақстандық мұнай фракцияларын өңдеу және т.б. салалардағы зерттеулер дамыды.
Бағытталған зерттеулер нәтижесінде бірқатар жаңа катализаторлар мен үдерістер әзірленіп, өндіріске енгізілді.
Мұнай-химия, бейорганикалық және органикалық синтез, мұнай мен газды қайта өңдеу үдерістері үшін жаңа каталитикалық және электрохимиялық технологияларды әзірлеу саласындағы зерттеулерді табысты жалғастырып келе жатқан катализ саласындағы мамандардың ғылыми мектебін құрды.
Негізгі еңбектері: «Ерітінділердегі сутектендіру», «Гетерогенді катализ теориясы», «Ерітінділердегі сутектендірудің оңтайлы катализаторлары», «Сулы ерітінділердегі лигандтар катализі», «Гетерогенді катализ теориясына кіріспе».
1987 жылы 1 наурызда қайтыс болды. Алматыдағы Орталық зиратта жерленді.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының 1969 жылғы 13 наурыздағы Жарлығымен Кеңес ғылымын дамытудағы үлкен еңбегі үшін академик Дмитрий Владимирович Сокольскийге Социалистік Еңбек Ері атағы, Ленин ордені және «Орақ пен Балға» алтын медалі берілді.
2 Еңбек Қызыл Ту, Халықтар Достығы, «Құрмет Белгісі» ордендерімен, медальдармен марапатталған.
Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері.
Будапешт политехникалық университетінің құрметті докторы. Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты.
1. Каримов Т. Сокольский Дмитрий Владимирович. http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=19752
2. История кафедры катализа и нефтехимии. https://www.kaznu.kz/ru/15455/page/
3. Национальная энциклопедия «Казахстан». Т.4. / Гл. ред. Б. Аяган. - Алматы: Главная редакция «Қазақ энциклопедиясы», 2007. - с. 418.
Д.В. Сокольскийдің есімі Қазақстан Ғылым академиясының Органикалық катализ және электрохимия институтына берілді.
Академик Дмитрий Сокольскийдің 100 жылдығына орай ескерткіш тақта орнатылды.
Ұқсас жаңалықтар
1 Маусым, 18:22
Алматыда Халықаралық балаларды қорғау күніне арналған «Қазақстан балалары» ұлттық акциясы өтті
2 Маусым, 12:07
Қазақстан халқы Ассамблеясының Франция Ұлттық жиналысының депутаты Бруно Фукспен кездесуі өтті
1 Маусым, 09:16
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Балаларды қорғау күнімен құттықтады
1 Маусым, 09:18
Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары Балаларды қорғау күнімен құттықтады
4 Маусым, 10:59
Қазақстан халқы Ассамблеясы Төрағасының орынбасары ҚР Мемлекеттік рәміздері күнімен құттықтайды