1830 жылы Варшава көтерілісі басталды, оған Адольф Янушкевич те қатысты. Көтеріліс басылғаннан кейін Янушкевичті өмір бойы Сібірге жер аударды. Алыс Ресейден келген Адольф Солтүстік Қазақстанға, Петропавлдан алыс емес Желяковка ауылына түседі. Янушкевич өзінің жаңа Отанына шын жүректен ғашық болады, қазақ тілін өз бетінше меңгеріп, еркін сөйлейді, бұл оған фольклор жинауға және оны шығармаларында жүйелеуге мүмкіндік берді. Ол тіпті дала әдет-ғұрпына сай киінді.

«Мен мықты тұлпардың үстінде шауып келе жатқан кезде өзімді шексіз қуанышты сезінемін, ән айтамын, жүрегім жалындайды, отбасымды есіме түсіремін, өтіп кеткен жастық шағымдағыдай армандай бастаймын», - деп жазады ол өз күнделіктерінде.

Тұлға туралы қазіргі замандастардың естеліктері, зерттеушілердің, оқушылардың, ұрпақтардың пікірлері

Әсіресе, қазақтың ұлы ақыны Абайдың әкесі Құнанбай Өскенбаев биге арналған парақтар өте құнды. Құнанбай биді А.Янушкевич бірнеше рет атап өткен «... Құнанбай би. Ол өте мейірімді еді». Поляк ақыны Зелинскийге жазған хатында Янушкевич: «Құнанбай би Барақ сұлтаннан біраз үлкен, ол да далада керемет атақты. Қарапайым қырғыздың ұлы, ақылды, есте сақтау қабілеті таң қаларлық және шешен, іскер, өзінің тайпаластарына қамқорлық жасайды, дала заңының керемет білгірі ... ол орыс ережелерін жақсы біледі... Құнанбай пайғамбардың даңқына ие болды, оған шалғайдағы ауылдардың жастары да, кәрілері де, кедейлері де, байлары да риясыз кеңестерін алуға асығуда». Шынында да, Құнанбай Янушкевичке мүлдем басқа адам болып көрінді. Тағы бір хаттан: «Болыстың губернаторы болып сайланған Тобықты руының сенімі оны жігерлендіреді, ол оны сирек кездесетін шеберлікпен және күш-қуатпен орындайды». Сол хатта Янушкевич Барақ cұлтанды «Дала Геркулесі» деп атаған.

Янушкевичтің Құнанбаймен қашан кездескендігі белгісіз. Сонымен қатар, аңыз бойынша, Адольф тіпті бір жасар Абайды қарағаны және оны қауіпті аурудан емдегені туралы мәліметтер бар. Жер аударылған революционердің даңқы істеріне сәйкес келді: Адольф Янушкевич шынымен даланың көптеген тұрғындарын аурудан емдеп, дұшпандарды татуластырып, біріктіріп, жергілікті халықтың санағын жүргізді.

Қазақ шапанын киіп, Алатау жоталарына жетіп, тарихи салтанат – бәйгені суреттеді, таудың етегінде зағип қыз Жазық айтып берген аңыздарды ұрпақтар үшін сақтап берді. Қазақтар Янушкевичті жақсы көрді және өз қатарындағы адам деп санады. «Әлбетте, - деп жазды отандасымыз, - мен біртіндеп «қырғызға» айналып барамын, ал киіз үй менің қалыпты үйім болып келеді».

Өміріндегі Қазақстанмен, қазақ халқымен байланысты бірегей оқиғалары

Қазақ жеріне сапарлар 1848 жылдан 1857 жылға дейін, Көкшетау мен Ақмолаға, Памирге дейін созылды, - деді А. Янушкевич «Қырғыз даласынан келген хаттары» мен «Күнделіктер мен хаттар» кітабында. Оның достарымен және туыстарымен жеке хат алмасуының арқасында бізге қазақтардың күнделікті өмірі, тұрмыс-тіршілігі, салт-дәстүрлері, өзіндік мәдениеті, тарихи дәлелдер туралы мәліметтер жетті.

Сол Зелинский ақын өз өлеңінде оның жазбаларын қолдануды сұрағанда, Янушкевич рұқсат берді, бірақ тек бір қатаң шарт қойды: «Менің сүйікті қырғыз халқым туралы тек оң пікір жазасың!».

Оның сол кездегі қазақ тілі туралы жазбалары да қызықты: «Жоңғар қалаларын қиратқан ежелгі қоныстардың орнына салынған Семейде халықтың саны 7 мыңға жуық, олардың көпшілігі татарлар, ташкенттіктер, бұхаралықтар. Барлық жерде қазақ тілі кеңінен қолданылады. Осы жерлердегі тым мәдени және зиялы орыс халқының жартысы да, біздің сүйікті ханымдарымыз французша сөйлейтін сияқты, бұл тілде де еркін сөйлейді» (А. Янушкевич, «Күнделіктер мен хаттар» (қазақша). Алматы, «Жалын»баспасы, 1979 ж.).

Демек, қазақ тілінің мәртебесі тым жоғары болды және тоталитарлық жүйе қабылданғанға дейін сол деңгейде болды.

Янушкевичтің күнделігіндегі сөздер шабыттандырады: «Жаратушыдан осындай қабілеттерге ие болған халық өркениетке бейтаныс бола алмайды: оның рухы бір кездері қырғыз шөлдеріне еніп, осында нұр шашып, болашақта көшпелілер халықтар арасында өз орнын алады».

«Қырғыз даласына саяхаттан күнделіктер мен хаттар» кітабы.

«Қырғыз» поэмасы.

«Қырғыз даласынан хаттар».

«Сібірге сапар күнделігі».

Янушкевич А.М. Дневники и письма из путешествий по казахским степям. -Алматы: Международный клуб Абая, 2005. – 236 с.

Мальдис, Адам. Письма из степи. Драматическая судьба уроженца Несвижа Адольфа Янушкевича. «СБ-Беларусь Сегодня». - 28.01.2009.

Культикова Р. Янушкевич и декабристы. Газета «Тагильский рабочий» от 24.10.1987.

Касымбаев, Ж. Старший султан Кунанбай Оскенбаев и его окружение: посвящается 200-летию со дня рождения Кунанбая Оскенбаева. Изд. 2-е, перераб. Алматы, Кітап, 2004. 208 с.

Савченкова, Татьяна Павловна. Ишим и литература: век XIX-й: очерки по литературному краеведению и тексты-раритеты / Т. П. Савченкова; Ишим. краевед. музей. - Ишим: Изд-во ИГИ, 2004.

Стельмах Е. Свет неоткрытой звезды. // Простор, 2017. - №3. - с.150-162.

Материалы сборника конференции, посвященной 210-летию Адольфа Янушкевича. Петропавловск, 2012.

А.М. Янушкевичтің күнделіктері мен хаттарын достары мен туыстары жинап, 1861 жылы Парижде, содан кейін 1875 жылы Берлинде «Жизнь Адольфа Янушкевича написанные из казахских степей» екі томдық кітабында жарық көрді.

Бір кездері Янушкевичпен бір үйде тұрған Александр Одоевский оған екі өлең арнады. Густав Зелинский күнделікті жазбалар мен Янушкевичтің хаттарына сүйене отырып, өзінің әйгілі «Қырғыз» поэмасын шығарды.

А.М. Янушкевичтің құрметіне аталған көшелер Семейде, Нұр-Сұлтанда (2003 жылдан бастап), Алматыда, Өскеменде (2019 жылдан бастап) бар.

Қазақ тілінде «Польша ұлы» кітабы жарық көрді.

Минскде, Несвижде және Дзержинскде көшелерді оның есімімен атау туралы шешім қабылданды.

«Қазақфильм» поляк жазушысы, революционер және этнограф Адольф Янушкевичтің тағдырына арналған «Долгое эхо» фильмінің жұмысын бастауда.